Opracowanie: mgr Aleksandra Szymczuk-Szuma
Problem zaburzeń płynności mowy nie ogranicza się jedynie do werbalnego wypowiadania się, lecz dotyka znacznie poważniejszych zagadnień związanych
z dobrostanem osoby, jej ogólnym emocjonalnym i społecznym funkcjonowaniem.
Jąkanie występuje na całym świecie, we wszystkich grupach kulturowych, religijnych
i społeczno-ekonomicznych. Jest ono zjawiskiem złożonym, które może być określane jako niepłynność w mówieniu.
Jąkanie (alalia syllabaris) jest zaburzeniem mowy, które charakteryzuje się częstymi powtórzeniami lub przedłużeniami dźwięków, sylab lub słów albo częstymi zawahaniami lub pauzami zakłócającymi rytmiczny przepływ mowy.
Jąkanie może mieć dotkliwy wpływ na funkcjonowanie i stan emocjonalny osoby jąkającej się. Wbrew powszechnej opinii, jąkanie nie ma wpływu na inteligencję.
Zaburzenie jest także zmienne, co oznacza, że w pewnych sytuacjach, jak rozmowa przez telefon, jąkanie może być bardziej lub mniej nasilone, w zależności od poziomu lęku związanego z tą czynnością.
Chociaż dokładna etiologia jąkania nie jest znana, to w ostatnich latach główne przyczyny upatruje się w genetyce i w fizjologii układu nerwowego.
Uważa się, że istotę jąkania można zapisać w formie wzoru:
J=f (N + R)
w którym:
- J – jąkanie,
- N – niepłynność mówienia,
- R – relacje towarzyszące niepłynności mówienia.
Pierwsze objawy:
Pierwsze objawy jąkania można zauważyć we wczesnym dzieciństwie, zwykle pomiędzy drugim, a czwartym rokiem życia, tj. w okresie intensywnego rozwoju mowy i sprawności językowych. Początkowo jąkanie rozwija się stopniowo. Zdarza się, że pojawia się nagle, gwałtownie wówczas prawdopodobieństwo, że będzie ono przebiegać ciężej wzrasta.
Dostępnych jest wiele sposobów leczenia i terapii mowy, które mogą pomóc w upłynnieniu mowy u części jąkających się, nawet do stopnia, kiedy niewprawione ucho nie będzie w stanie rozpoznać problemu; jednakże, obecnie zasadniczo nie ma „lekarstwa” na to zaburzenie, mimo wielu lat badań. Prowadzone są sukcesem turnusy rahabilitacyjne dla osób jąkających.
Jąkanie rozwojowe to jąkanie, które ma swój początek, kiedy dziecko uczy się mówić,
a następnie rozwija się wraz z dojrzewaniem dziecka, aż do dorosłości.
Podstawowe zachowania
Objawy jąkania
Objawami jąkania są:
- powtarzanie głosek, słów lub części zdań,
- przedłużanie głosek,
- embolofazje (yyyyy, aaaaa, eeee – między słowami),
- pauzy, często zbyt długie,
- zbyt szybkie tempo mowy (tachylalia),
- zbyt wolne tempo mowy (bradylalia),
- nierytmiczna mowa.
Podstawowe rodzaje niepłynności mowy to:
- dysrytmia ( mowa nierytmiczna)
- tachylalia (mowa za szybka )
- bradylalia ( mowa za wolna)
- rewizje (mama poszedł…,szła do sklepu)
- blokowanie (m…ama poszła),
- embolofazje (yyy, eee)
- pauzy ( czyli cisza )
- powtarzanie głosek, sylab, słów a także cześci zdania
- przeciąganie głosek ( ttttttttttata )
Każdy z objawów może występować samodzielnie lub współtowarzyszyć innym podczas mówienia. Z problemem niepłynności mowy boryka się wiele dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. To właśnie w wieku przedszkolnym jąkanie ujawnia się najczęściej, a niepoddane terapii może ulec utrwaleniu. Co więcej, jąkanie niesie ze sobą konsekwencje społeczne i emocjonalne, negatywnie wpływając na rozwój i funkcjonowanie dziecka w społeczeństwie.
Nawet u osób jąkających się bardzo mocno nasilenie jąkania nie jest stałe.
Jąkanie – rodzaje
Ze względu na dominujący rodzaj skurczów:
- jąkanie kloniczne (dominują skurcze kloniczne),
- jąkanie toniczne (dominują skurcze toniczne),
- jąkanie mieszane toniczno-kloniczne.
Ze względu na lokalizację skurczów:
- jąkanie oddechowe (skurcze występują w układzie oddechowym),
- jąkanie fonacyjne (skurcze występują w układzie fonacyjnym),
- jąkanie artykulacyjne (skurcze umiejscowione są w aparacie artykulacyjnym).
Ze względu na występowanie strachu przed mówieniem (logofobia):
- jąkanie preneurotyczne (nie ma logofobii),
- jąkanie neurotyczne (występuje logofobia).
Chcąc scharakteryzować te rodzaje możemy powiedzieć, że mogą występować oddzielnie w izolacji lub łącznie kilka objawów naraz.
- Psychologiczne ( uwzględnia niepłynność mowy a także logofobię) wyróżnia:
- niepłynność nieuświadomioną i nielogofobiczną
- uświadomioną ale nielogofobiczną
- uświadomioną i logofobiczną
W socjologicznym aspekcie niepłynność mowy podzielimy na:
- społecznie stałą niepłynność ( występuje w każdej sytuacji i przy każdej osobie)
- społecznie zmienną niepłynność ( występuje w niektórych sytuacjach i przy niektórych osobach)
Zaobserwowana niepłynność mówienia ma wiele aspektów ale najważniejsze jest to by zaobserwować czy na pewno jest to niepłynność:
- złożona czy prosta ( objawy się nasilają)
- niespastyczna czy spastyczna (znalezienie przyczyny) z czego niespastyczna jest zwykle prosta, zwykła bez logofobii. Spastyczna natomiast jest patologiczna często z logofobią i złożona.
- bez lękowa czy lękowa ( reakcja na niepłynność).
Joseph Sheehan, wybitny badacz, opisał jąkanie powszechnie znaną analogią, porównując je do góry lodowej, z zauważalnymi i słyszalnymi symptomami jąkania powyżej linii wody i szerszym zbiorem objawów, jak negatywne emocje, schowanym pod powierzchnią. Uczucia zakłopotania, wstydu, frustracji, strachu, gniewu i winy są częste u jąkających się. Mogą one skutkować zwiększonym napięciem i wysiłkiem, co może prowadzić do narastania jąkania. Z czasem, nawarstwiające się doświadczenia związane z trudnymi sytuacjami wymagającymi mówienia, mogą doprowadzić do wykształcenia negatywnej samooceny i negatywnego obrazu własnej osoby. Jąkający się mogą rzutować własne postawy na innych, wierząc, że są oni postrzegani jako osoby nerwowe lub głupie. Czasami terapie powinny skupiać się w głównej mierze na tych negatywnych uczuciach i postawach.
U wielu jąkających się zaburzenie to wpływa negatywnie na procesy emocjonalne, włącznie z trudnościami ze znalezieniem pracy lub awansem, jak również rozstaniami lub problemami ze zbudowaniem związku.
Niektórzy uważają, że reakcje rodziców mogą mieć wpływ na rozwój jąkania chronicznego. Zalecenia typu: zwolnij, weź głęboki oddech, powiedz to jeszcze raz, itp. mogą zwiększyć strach i obawy dziecka, prowadząc do większych trudności z mówieniem, narastania lęków i pojawienia się przewidywania wystąpień zająknięć. W miarę upływu czasu, mogą rozwinąć się zachowania wtórne, jak mruganie, poruszanie ustami itd., podobnie jak strach i unikanie specyficznych dźwięków, słów, ludzi i sytuacji wymagających mówienia. Wreszcie, wiele z nich staje się w pełni świadoma swojego zaburzenia i zaczyna postrzegać siebie jako „jąkały”. Co za tym idzie, zwiększyć się może wstyd, skrępowanie czy uczucie frustracji. Znane są również inne, rzadsze wzorce jąkania rozwojowego, łącznie z nagłym początkiem, kiedy dziecko pomimo prób nie może nic powiedzieć. Dziecko najczęściej nie jest w stanie wypowiedzieć pierwszego dźwięku zwrotu, czego jest w pełni świadome i bardzo tym zdenerwowane. W innej odmianie jąkanie również pojawia się gwałtownie.
W rzadkich przypadkach jąkanie może zostać nabyte w wieku dorosłym, jako rezultat zdarzenia neurologicznego, takiego jak uraz głowy, nowotwór, choroba Parkinsona uderzenie czy zażywanie narkotyków. Charakterystyka jąkania nabytego różni się od rozwojowego odpowiednika: wydaje się być ono ograniczone do powtórzeń fragmentów słów lub dźwięków, i jest powiązane z względnym brakiem lęku oraz zachowań wtórnych.
W przypadku części jąkających się czynniki wrodzone mogą odgrywać dużą rolę. Do nich można zaliczyć fizyczną traumę w okresie okołoporodowym, jak również mózgowe porażenie dziecięce i niepełnosprawność intelektualną. U innych jąkających dodatkowy negatywny wpływ mogą mieć sytuacje stresujące, jak narodziny rodzeństwa, przeprowadzka, czy gwałtowny wzrost zdolności językowych.
Wiele dowodów pochodzących z technik neuroobrazowania potwierdza teorię, że praca prawej półkuli mózgu u jąkających koliduje z produkcją mowy w lewej półkuli. Dodatkowo wydaje się, że jąkający aktywują programy motoryczne zanim zainicjowane zostanie przetwarzanie artykulacyjne i lingwistyczne.
Jąkanie jest najczęściej leczone specjalnie opracowanymi terapiami. Terapia jąkania jest zbiorem różnych metod, którymi usiłuje się zredukować nasilenie jąkania do pewnego stopnia, uzależnionego od osoby.
Terapia kształtowania płynności jest znana również pod nazwą „płynniejszej mowy”, „przedłużonej mowy”, „łączonej mowy”(w Polsce, gdzie duża ilość terapeutów praktykuje tego typu metody bardzo popularnym określeniem stosowanym przez terapeutów jest „wolna mowa”) , uczy jąkających mowy płynnej przez kontrolowanie ich oddechu, fonacji i artykulacji. Bazuje ona na technikach warunkowania instrumentalnego.
Terapia modyfikacji jąkania
Celem terapii modyfikacji jąkania nie jest wyeliminowanie jąkania, ale zmodyfikowanie go
w taki sposób, aby mowa była łatwiejsza i wymagała mniej wysiłku. Racjonalne uzasadnienie tego podejścia zakłada, że jeśli strach i lęk przyczyniają się do zwiększenia jąkania, to używanie łagodniejszego jąkania z mniejszym lękiem i bez unikania trudnych sytuacji sprawi, że jąkanie się zmniejszy. Najbardziej znane podejście, zostało opublikowane przez Charlesa Van Ripera w 1973 i jest znane także pod nazwą terapii modyfikacji bloków. Należy nauczyć jąkającego jak ma się jąkać – ma się jąkać lekko i krótko , bez frustracji i negatywnych uczuć. Ma jąkać się bez wysiłku i bez unikania.
Jedną z pomocniczych metod terapii jąkania jest echokorekcja (ang. DAF – delayed auditory feedback). Profesor B. Adamczyk zauważył, że jeżeli pacjent słyszy swój głos z minimalnym sztucznie wygenerowanym opóźnieniem (około 100-200 ms) to naturalnie jego tempo mowy jest wolniejsze, a częstotliwość zająknięć znacznie obniża się. Co ciekawe, dotyczy to nie tylko osób jąkających się. Zjawisko spowolnienia mowy jest wykorzystywane w metodzie terapii jąkania znanej pod nazwą echokorekcja, w trakcie której stosowane są urządzenia (DAF) lub programy komputerowe, które generują właściwe dla pacjenta echo. Pacjent słysząc w słuchawkach echo uczy się mówić wolniej, ale za to płynnie.
Grupy wsparcia dla osób jąkających, zwane również Klubami „J”, funkcjonują w kilkunastu miastach. Najczęściej korzystają z nich osoby dorosłe oraz młodzież. Jednym z podstawowych założeń ruchu samopomocowego jest to, że skoro nie istnieje żadne lekarstwo na jąkanie, to należy przynajmniej postarać się o podniesienie jakości życia przez akceptację samego siebie oraz własnego jąkania. Dlatego też Kluby „J” wciąż zyskują na popularności i są coraz częściej wspierane przez profesjonalistów w dziedzinie jąkania.
Walka z logofobią przez prowokowanie sytuacji, które wymagają mówienia, stosowanie zasad płynnego mówienia i wiara w siebie jak również życzliwa postawa otoczenia stanowią klucz do płynnej mowy. Kontakt z innymi w grupach wsparcia daje wiarę, że można mówić płynnie.
Terapia jąkania
Jak wyleczyć jąkanie? Jeżeli chodzi o terapię jąkania, wymienić można dwa podstawowe podejścia: bezpośrednie i pośrednie. Pierwsze z nich ma charakter lingwistyczny czy też logopedyczny, czyli odnosi się do samego czystego aktu mowy oraz sposobu artykulacji dźwięków.
W tym kontekście stosuje się takie działania, jak między innymi:
- rytmizacja mówienia, także z użyciem metronomu, w zakresie pojedynczych wyrazów ale też całych zdań,
- wspomaganie wypowiedzi ruchem dłoni – uważa się, że właściwa gestykulacja upłynnia artykulację,
- wydłużanie wypowiedzi, polegające na celowym wydłużaniu artykulacji samogłosek,
- metoda echa, która wykorzystuje „efekt studni” i polega na opóźnianiu słyszenia własnej wypowiedzi, przy jednoczesnym wyrobieniu przekonania, iż jest możliwe płynne wypowiadanie się,
- metoda Gutzmana, obejmująca zestaw ćwiczeń oddechowych i artykulacyjnych.
Natomiast terapia pośrednia skupia się na czynnikach psychospołecznych. Kluczowa w tym przypadku jest redukcja poziomu lęku i napięcia, będących zarówno potencjalną przyczyną zaburzenia, jak też jego konsekwencją.
JAK POMÓC DZIECKU, KTÓRE SIĘ JĄKA- KILKA RAD DLA RODZICÓW
1.Pozbądź się poczucia winy za jąkanie Twojego dziecka. Jeśli Twoje dziecko zaczęło się jąkać, a Ty wiążesz To z jakąś konkretną sytuacją z Waszego życia (zmiana szkoły, śmierć kogoś bliskiego, przeprowadzka itp.), to wytłumacz sobie, że To nie jest Twoja wina i udaj się, czym prędzej do specjalisty, który zajmie się problemem Twojego dziecka.
2. Nie złość się ani na dziecko, ani siebie ani na nikogo, za to, co się stało. Gniew nie pomoże dziecku w rozwiązaniu jego problemów.
3. Pogódź się z jąkaniem Twojego dziecka. Łatwiej będzie Ci wtedy dostrzegać sukcesy terapii Twojego dziecka niż jego porażki.
4. Nie wstydź się jąkania Swojego dziecka. Przecież nie zaniedbujesz go, wiesz jak mu pomóc i pomagasz, stosując się do zaleceń logopedy.
5. Słuchaj tego, co mówi a nie jak mówi Twoje dziecko. Koncentrowanie się na treści wypowiedzi pomaga zredukować Twoje nieświadome reakcje na niepłynność mowy Twojego dziecka.
6. Dbaj o kontakt wzrokowy przez cały czas Waszej rozmowy. Dziecko poczuje się wtedy akceptowane i wysłuchane bez względu na pojawiające się trudności w płynności jego wypowiedzi.
7. Zapewniaj dziecko, że masz dużo czasu na wysłuchanie tego, co chce powiedzieć. Wiesz przecież, że warunkiem dobrych efektów terapii jest zwolnienie tempa mowy Twojego dziecka.
8. Nie przerywaj wypowiedzi swojego dziecka. Dziecko powinno mieć poczucie bezpieczeństwa podczas mówienia.
9. Sam mów do dziecka wolno.
10. Uprzedzaj dziecko o zmianach, informuj o planach, ostrzegaj i przygotowuj do ważnych wydarzeń. To pozwoli mu poradzić sobie ze związanymi z tym emocjami i zdenerwowaniem.
11. Współpracuj z nauczycielami uczącymi Twoje dziecko, pedagogiem, psychologiem, aby wprowadzić wspólne zasady pracy z Twoim dzieckiem. W ten sposób uzyska ono kompleksową pomoc.
PROFILAKTYKA JĄKANIA WCZESNODZIECIĘCEGO
Ćwiczenia oddechowe i relaksacyjne – utrwalają nawyk prawidłowego oddychania – wydłużają fazę wydechową – stymulują pracę przepony – ułatwiają synchronizację oddechu z treścią wypowiedzi – zmniejszają nadmierne napięcie mięśniowe -wpływają na redukcję stresu.
Ćwiczenia oddechowe powinny być prowadzone systematycznie i sposób atrakcyjny dla dziecka. Przykładowe ćwiczenia: dmuchanie na płomień świecy, mecz w piłkę pingpongową, dmuchanie w wahadełko – kulka z waty na nitce, puszczanie baniek, dmuchanie na wiatraczek itd….)
Trening autogenny – przykład. Ułóż się wygodnie na plecach. Leżysz spokojnie, masz zamknięte oczy. Jest ci ciepło i przyjemnie. Nie myślisz o niczym. Czujesz jak odpoczywają twoje dłonie, ręce, nogi, głowa, oczy. Najpierw twoje nogi robią się coraz cięższe, jakby były z żelaza. Nie możesz ich podnieść, nogi są bardzo leniwe, ale jest im wygodnie, ciepło i przyjemnie. Teraz twoje ręce odpoczywają. Stały się leniwe, nie poruszają palcami. Czujesz się tak, jakby twoje ręce był coraz cięższe, jakby były z żelaza. Jest im bardzo ciepło, miło i przyjemnie. Teraz pomyśl o swojej głowie. Opuść ją spokojnie na poduszkę. Oczy są zamknięte. Nie myślisz o niczym, jest ci miło i przyjemnie. Leżysz spokojnie, cicho, czujesz się odprężony, zasypiasz. Teraz budzisz się, rozciągasz rozkosznie, podnosisz do góry swoją głowę, ręce, nogi i powoli wstajesz.
Ćwiczenia fonacyjne.
Ćwiczenia fonacyjne prowadzi się w celu ustalenia wysokości głosu właściwego dla danej osoby oraz wykształcenia umiejętności właściwego stosowania natężenia głosu podczas mówienia. Ćwiczenia te przeprowadza się na samogłoskach a, e, o, u, y, i, potem na sylabach.
1. ma, me, mo, mu, mi, my
2. am, em, om, um, im, ym
3. na, ne, no, nu, ni, ny
4. an, en, on, un, in, yn
5. Najpierw dziecko mówi cichutko a,a,a,a, potem głośno A,A,A,A,A
6. Mówimy długo ciągłe aaaaaaaaaaaa
Ćwiczenia usprawniające aparat artykulacyjny.
Celem tych ćwiczeń jest: -usprawnienie języka, warg, podniebienia miękkiego i żuchwy -umiejętność świadomego kierowania ruchami narządów artykulacyjnych -uwrażliwienie miejsc i ruchów w jamie ustnej niezbędnych do prawidłowego wymawiania głosek -doskonalenie koordynacji ruchowej w zakresie aparatu artykulacyjnego -opanowanie prawidłowego sposobu połykania (typu dorosłego). Ćwiczenia te powinno się wykonywać ok. 10 min. dziennie przed lustrem. Przykłady Ćwiczenia usprawniające wargi i policzki (wymawianie na przemian a,o przy maksymalnym oddalaniu od siebie wargi górnej i dolnej, oddalanie od siebie kącików ust, jak przy wymawianiu i, zbliżanie do siebie kącików ust, jak przy wymowie u, cmokanie, parskanie, nadymanie policzków, nadmuchiwanie baloników, puszczanie baniek mydlanych, nadymanie policzków i przesuwanie powietrza z jednej strony na drugą, wciąganie policzków, przy zwartych szczękach i wargach odciąganie kącików ust na boki, przy zaciśniętych zębach zwieranie i rozwieranie warg, podsuwanie wargi dolnej pod górne zęby). Ćwiczenia usprawniające język (dotykanie końcem języka rozchylonych warg, dotykanie końcem języka do brody, do nosa, w prawo i w lewo, przesuwanie języka w poziomie, oblizywanie dolnej i górnej wargi, wysuwanie i cofanie języka, dotykanie językiem górnych zębów, potem wargi górnej, przy opuszczonej szczęce dolnej, próby wykonania rurki z wysuniętego języka, język przyjmuje na przemian kształt łopaty i grotu, oblizywanie zewnętrznych części zębów, ruchy języka do górnych i dolnych dziąseł, dotykanie językiem wszystkich zębów po kolei, gwizdanie, unoszenie i opuszczanie tyłu języka, masowanie języka przez przesuwanie go szczeliną między zębami). Ćwiczenia usprawniające podniebienie miękkie (płukanie gardła wodą, kaszlanie z wysuniętym językiem, wymawianie połączeń tylnojęzykowych miękkich z samogłoskami, np. ga, go, ge, gi, gą, gę tak samo z głoską k, nabranie powietrza nosem i zatrzymanie w jamie ustnej, policzki nadęte). Ćwiczenia szczęki dolnej (opuszczanie i unoszenie szczęki dolnej, chwytanie górnymi zębami górnej wargi, ruchy szczęki dolnej ze skrajnego położenia lewego, do skrajnego prawego, naśladowanie ziewania).
Ćwiczenia logorytmiczne
Cel: – połączenie ruchu z muzyką – rozwija naturalną wrażliwość słuchową dziecka – podkreśla cechy wspólne muzyki i wypowiedzi, tj. rytm, tempo, wysokość dźwięku, akcent – sprzyja utrwalaniu prawidłowego oddechu.
PROPOZYCJE ZABAW
Ćwiczenia logorytmiczne mogą być połączone z piosenkami dla dzieci ilustrowanymi gestem, tańcem. Piosenki oparte na prostych rytmach doskonale przydają się do ćwiczeń rytmicznych. Rytmogesty „praca z ciałem”- są to obszerne ruchy rąk towarzyszące mowie – wspomagają czynność mówienia – uwydatniają rolę samogłosek, poprawiając wyrazistość mowy – wspierają wzorce artykulacyjne w zaburzeniach związanych z emisją mowy – nie służą bezpośrednio poprawieniu artykulacji, ale maja wspierać płynność wypowiedzi, jej intonację i rytm. U dzieci jąkających się wspomaga utrzymanie odpowiedniego rytmu oddechowego, spowalnia, uspokaja mowę, koncentruje uwagę na płynności ruchów rąk, a przez to upłynnia też mowę – są swoistego rodzaju techniką relaksacyjną.
Warto sięgnąć do programu Palin PCI, który skupia się na terapii bezpośredniej, polegającej na modyfikacji sposobu mówienia u dziecka, koncentrując się na rozwijaniu świadomości w zakresie strategii ułatwiania naturalnej płynności mowy dziecka oraz terapii pośredniej, który obejmuje wprowadzenie zmian w środowisku dziecka. Łączenie obu typów podejść terapeutycznych zapewnia wszechstronną interwencję terapeutyczną.
Jąkanie to nie wyrok, a na potwierdzenie tych słów zacytuję dr Mieczysława Chęćka, który mówi, że każda jąkająca się osoba może się wyleczyć.
Sukces zależy jednak nie tylko od dobrej terapii i mobilizacji
dotkniętego taką dysfunkcją, ale również od jego rodziny.
- Jąkanie – Wikipedia, wolna encyklopedia
- Jąkanie – objawy, przyczyny, terapia – Poradnik Gemini
- Charakterystyka rodzajów jąkania – Blog (logopedia.pl)
- Jąkanie – u dzieci i dorosłych. Przyczyny, terapia i ćwiczenia (medme.pl)
- Jąkanie.pdf (pppndg.pl)
- Forum Logopedyczne Nr 21/2013
- Elaine Kelman, Alison Nicholas „Praktyczna interwencja w jąkaniu wczesnodziecięcym”, Gdańsk 2013
- Śląskie Wiadomości Logopedyczne, Katowice 2005
487 Liczba odwiedzin, 1 Dzisiaj