Mutyzm wybiórczy – co warto wiedzieć – Powiatowa Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna w Będzinie

(Ostatnia zmiana: 13 lutego 2024)

Mutyzm wybiórczy. Czym jest mutyzm wybiórczy? Jak wspierać dziecko z mutyzmem wybiórczym?

Opracowanie mgr Aleksandra Szymczuk-Szuma

Mutyzm wybiórczy zaliczany jest do zaburzeń lękowych, polega na niemożności mówienia w pewnych sytuacjach. Jest to stan ciągłej czujności, wpływających na ciało i umysł. Zaburzenie to dotyka zarówno dzieci , jak i dorosłych. Mutyzm wybiórczy spełnia kryteria diagnostyczne fobii specyficznej. Zaburzenie to polega na braku lub ograniczeniu stosowania mowy własnej przy jednoczesnym rozumieniu innych.

Mutyzm wybiórczy to zaburzenie lękowe, polegające na trudnościach w komunikowaniu się. Etiologia zaburzenia obejmuje współdziałanie czynników biologicznych, psychologicznych i środowiskowych. Do czynników indywidualnych predysponujących do występowania zaburzeń lękowych zaliczamy biologiczne takie jak podatność genetyczną oraz psychiczne, czyli temperament i niską samoocenę. Natomiast do środowiskowych należą relacje rodzic-dziecko (lękowy styl przywiązania) oraz problemy rodzinne (lęk rodziców, lękowy i wrażliwy model kulturowy. Wśród czynników wyzwalających występowanie zaburzeń lękowych wymienia się

-ostry stres,

– chorobę,

– wykorzystanie, przemoc rówieśniczą,

– rozdzielenie z rodzicem,

– zmianę szkoły,

– stratę,

– narodziny rodzeństwa,

– utratę przyjaźni,

– separację lub rozwód rodziców,

– bezrobocie rodziców,

– przeprowadzkę.

Zgodnie z klasyfikacją ICD-10, DSM-V kluczowymi objawami mutyzmu wybiórczego są:

Brak możliwość mówienia, przy chęci mówienia i umiejętności werbalnego komunikowania się.

Występowanie lęku przed mówieniem, przed byciem słyszanym i czasami przed byciem widzianym podczas mówienia. W bezpiecznym otoczeniu, najczęściej w domu nie występuje problem z mówieniem.

Czas trwania przekracza jeden miesiąc. (Nie należy brać pod uwagę pierwszego miesiąca przeznaczonego na adaptację).

Brak mowy nie wynika z braku wiedzy lub nieznajomości języka.

Braku mowy nie da się wyjaśnić przez inne zaburzenia w komunikacji lub nieprawidłowości. W ostatnim czasie obserwujemy podwójne diagnozy MW (mutyzm wybiórczy) i ASD(zaburzenia ze spektrum autyzmu) .

Zaburzenia mutyzmu wybiórczego możemy podzielić na lekkie i głębokie. Osoby z mutyzmem wybiórczym potrzebują terapii i wsparcia w środowisku domowym i edukacyjnym, bez względu na postać zaburzenia.

Niezwykle ważna jest wczesna interwencja, czyli wprowadzenie oddziaływań terapeutycznych i naprawczych z chwilą dostrzeżenia objawów. Celem modyfikacji zachowań wszystkich osób z otoczenia powinno być wspieranie, pomaganie, i likwidacja lęku bądź nie pogłębianie go w trudnych i nowych dla dziecka sytuacjach.

Rodzaje mutyzmu:

Mutyzm całkowity, oznacza zaburzenie polegające na całkowitym braku mowy u dziecka. Dziecko może wydobywać z siebie nieartykułowane dźwięki lub krzyczeć. Dziecko rozumie innych i może odpowiadać na pytania czy reagować na innych za pomocą gestów, np. kiwając głową. Mutyzmowi całkowitemu mogą towarzyszyć zaburzenia przełykania lub zaburzenia łaknienia.

Mutyzm sytuacyjny polega na występowania ograniczenia lub braku mowy w konkretnych kontekstach sytuacyjnych, np. gdy dziecko jest w sytuacji stresowej, trudnej, nie czuje się dobrze/bezpiecznie. Dziecko porozumiewa się wówczas za pomocą gestów czy mimiki twarzy. Najczęściej pojawia się okresowo podczas adaptacji do przedszkola lub szkoły. Zaburzenie mija, gdy dziecko oswoi się z nową, wcześniej stresującą sytuacją w życiu, np. gdy przyzwyczai się do przedszkola, zaczyna znów komunikować się za pomocą mowy.

Mutyzm wybiórczy, inaczej nazywany mutyzmem selektywnym, występuje, gdy dziecko komunikuje się za pomocą mowy w sposób wybiórczy. Wybiera osoby, z którymi rozmawia, a w stosunku do innych osób zachowuje bezwzględne milczenie. W przypadku konfrontacji z osobą wykluczoną przez dziecko, może reagować osowieniem (stać nieruchomo, nie nawiązywać kontaktu wzrokowego, nie okazywać żadnych emocji) lub emocjonalnymi wybuchami (agresja, ucieczki, płacz). Dzieci z mutyzmem wybiórczym najczęściej do kręgu rozmówców dopuszczają najbliższych z bezpośredniej rodziny, wykluczają natomiast innych, „obcych” dorosłych. Dotyczy to przede wszystkim wykluczenia dorosłych z otoczenia dziecka w szkole czy przedszkolu.

Wśród terapii MW wymienia się:

– wygaszanie bodźca,

– modelowanie,

– desensytyzację.

[Technika dla rodziców i specjalistów pracujących z młodszymi dziećmi z mutyzmem wybiórczym. NIEFORMALNA TECHNIKA SLIDING-IN Technika ta pomaga młodszym dzieciom rozmawiać ze znajomymi dorosłymi bez lęku i we własnym tempie dziecka. W zależności od wyjściowego poziomu lęku dziecka poniższe kroki można zrealizować w ciągu jednej sesji albo na przestrzeni dwóch, trzech tygodni. Dzieciom powyżej piątego roku życia lepiej posłuży bardziej sformalizowana wersja techniki (handout 16). Legenda: [R] = rodzic lub partner rozmowy, [D] = dziecko, [N] = nowy dorosły.

Technika dla rodziców i kadry pracującej z dziećmi w wieku szkolnym i młodzieżą z mutyzmem wybiórczym TECHNIKA SLIDING-IN Technika ta pomaga osobom z mutyzmem rozmawiać ze znajomymi dorosłymi. Należy ją stosować jako część ogólnego programu, jak opisano w podręczniku Mutyzm wybiórczy. Kompendium wiedzy (Johnson i Wintgens, 2018). Przeprowadzenie poniższych kroków zajmuje około 1,5–2 godzin w trakcie jednej sesji, można je także zrealizować w ciągu kilku sesji trwających 10–15 minut. Należy wówczas organizować sesje od trzech do pięciu razy w tygodniu (ta wersja jest dogodniejsza dla dzieci przeżywających silny lęk lub gdy z braku czasu sesje nie mogą być zbyt długie). W przypadku dzieci poniżej piątego roku życia należy stosować nieformalną wersję techniki sliding-in (handout 15). Legenda: [R] = rodzic lub partner rozmowy (np. brat, siostra lub szkolny koordynator pracujący z  dzieckiem), [D] = dziecko lub młody człowiek, [N] = nowy dorosły Jeśli korzystacie z pomieszczeń w szkole lub ośrodku terapeutycznym, zarezerwuj zaciszne miejsce dla [R] i [D], gdzie będą mogli bez zakłóceń bawić się, czytać lub rozmawiać. Najlepiej zapewnić czas i miejsce na kilka sesji, ponieważ nie można rozpocząć stosowania techniki sliding-in dopóki [D] nie poczuje się swobodnie, czyli nie zacznie w nowym miejscu rozmawiać z [R] głosem o normalnym natężeniu. Możesz im to ułatwić [D], organizując dla nich interesujące i przyjemne zajęcia, tak aby [D] nie czuło się testowane. To dobry moment na sprawdzenie, którą z wyuczonych na pamięć sekwencji [D] umie płynnie recytować, na przykład liczby, dni tygodnia, miesiące, litery alfabetu.

Technika dla rodziców i kadry pracującej z dziećmi w wieku szkolnym i młodzieżą z mutyzmem wybiórczym TECHNIKA SLIDING-IN Z UŻYCIEM ZESTAWU SŁUCHAWKOWEGO Technika ta pomaga osobom z mutyzmem wybiórczym mówić na głos w rozmowie ze znajomym dorosłym, z którym mają dobrą relację. Należy ją stosować jako część ogólnego programu, jak opisano w podręczniku Mutyzm wybiórczy. Kompendium wiedzy (Johnson i Wintgens, 2018). Zaleca się ją wdrażać w miejscu, w którym nie ma postronnych obserwatorów i zakłóceń, na zewnątrz lub w budynku. Najlepiej, by wdrożenie odbyło się w przeciągu jednej sesji trwającej do godziny, jeśli jednak poziom lęku jest zbyt wysoki, lepiej sprawdzą się krótsze sesje z przerwami na odpoczynek. Legenda: [D] = dziecko lub młody człowiek z mutyzmem wybiórczym, [N] = dorosły.

Technika dla rodziców i kadry pracującej z dziećmi w wieku szkolnym i młodzieżą z mutyzmem wybiórczym ŚCIEŻKA CZYTANIA Technika ta pomaga osobom z mutyzmem wybiórczym przejść od czytania do rozmowy ze znajomym dorosłym, z którym mają dobrą relację. Należy ją stosować jako część ogólnego programu, jak opisano w podręczniku Mutyzm wybiórczy. Kompendium wiedzy (Johnson i Wintgens, 2018). Dobrze sprawdza się w przypadku osób, które potrafią czytać dorosłemu, używając naturalnego głosu (nie spiętego i bez przechodzenia do szeptu), choć początkowo może brzmieć on bardzo cicho. Należy się spodziewać zwiększenia głośności w miarę powtarzania kolejnych kroków i niwelowania lęku kojarzonego z mówieniem. Legenda: [D] = dziecko lub młody człowiek z mutyzmem wybiórczym, [N] = dorosły] z poz. „Mutyzm wybiórczy. Kompendium wiedzy” Maggie Johnson, Alison Wintgens, Gdańsk 2020 z dodatku na płycie CD.

Rodzicu, nauczycielu:

– nie zmuszaj dziecka do mówienia, nie komentuj jego niemówienia, czy też trudności z jedzeniem,

– bądź cierpliwy i pozwól dziecku mówić, gdy będzie na to gotowe, nie dąż do kontaktu wzrokowego, zachowaj bezpieczny dla dziecka dystans podczas rozmowy,

– angażuj dziecko do pomocy, odwołując się do jego zainteresowań i talentów, jego poczucia humoru, powiedz mu jakie jest pomocne, pracowite, wesołe , odważne,

– opowiadaj dziecku , co robisz, nie czekaj na odpowiedź z jego strony,

– nawiązuj kontakt z dzieckiem, inicjując rozmowę w przyjazny sposób, ale nie oczekując odpowiedzi,

– przyjaźnie komentuj swoje i dziecka działania, nie zadawaj bezpośrednich pytań,

– akceptuj każdą formę komunikacji, nie rób niczego za dziecko,

– powiedz, że może mówić do Ciebie, gdy będzie na to gotowe, a teraz może się z Tobą bawić, śmiać,

– zachęcaj dziecko, by dawało Ci znać Jak będzie potrzebowało pomocy pilnuj by rówieśnicy nie dokuczali dziecku z MW,

– dopilnuj by dziecko skorzystało z toalety, zjadło posiłek, napiło się wody,

– gdy dziecko z MW zacznie mówić potraktuj ten fakt jako coś normalnego, nie dziw się i nie mów wtedy : „Ty mówisz”,

– nie udzielaj dziecku reprymendy przy świadkach,

– nie należy wyręczać dziecka z odpowiedzi werbalnej poczekać około pięć sekund, jeżeli nie odpowie to zmienić pytanie otwarte na zamknięte,

– nie należy zmuszać do mówienia zwrotów grzecznościowych, gdyż należą one do zadań z zakresu wysokiego obciążenia komunikacyjnego,

– należy informować o każdej zmianie w planie dnia.

Prawidłowa terapia dziecka z mutyzmem wybiórczym jest jak szycie garnituru na miarę. Wymaga wnikliwej analizy funkcjonowania dziecka pod kątem komunikacji werbalnej zarówno w placówce edukacyjnej, w domu, czy też w innych miejscach jego codziennego funkcjonowania. Dopiero mając te dane, można przystąpić do planowania terapii.